Azerbaycan adının kökeni: Dr. Cemaleddin Fegihi, Kâtip Harezmî’nin “Miftâhü’l Ulûm” adlı eserine dayanarak “Azerbaycan” sözünü şöyle açıklamaktadır: Farsça “kış ayı” demek olan “âzer” kelimesine, bâd (rüzgâr) kelimesinin ve “nân” ekinin getirilmesiyle oluşmuş ve kelime “kış rüzgârının estiği yer” anlamına gelmektedir.
Kâşgârlı Mahmûd, “Dîvânü Lügâti’tTürk” adlı eserinde Azerbaycan sözünü “Âzerbâd” yani “odun (ateşin) âbâd ettiği yer” şeklinde açıklamıştır. R. Gurban ise, “Azerbaycan” sözünün, eski “Az” (as) kavim adına “er” (kişi) ve “bay” (zengin) sözlerinin eklenmesiyle türediğini ve daha sonra bu birleşmeye de, “c” bağlayıcısı ile, “an” yermekân ekinin birleşmesiyle kelimenin Az+er+bay+can (Az erlerinin zengin ülkesi) şekline dönüştüğünü belirtmiştir.
Tarihi: Azerbaycan, MÖ VIII. yüzyılda kurulan Manna İmparatorluğundan günümüze kadar pek çok kavmin denetiminde bulunmuş, birçok medeniyete beşiklik etmiştir. Bu bölgede sırasıyla Urartular, Medler, Persler, Atropatene Krallığı, Romalılar, Ermeniler, Parthlar, Sâsâniler, Bizans, Emeviler, Abbasiler, Şirvanşahlar, Sacoğulları, Revvâdîler, Sellârîler, Şeddâdîler ve Ahmedîliler egemen olmuşlardır. Azerbaycan’a ilk Türk göçleri MÖ I. yüzyılda olur. İskitler ve Sakaların büyük göçleri sırasında Türkler ilk kez gelerek buraya yerleşirler. X.-XI. yüzyıllarda Azerbaycan’a Oğuz Türkleri gelmeye başlar. Selçuk Bey’in torunu Çağrı Bey, Azerbaycan’ı alır ve bazı Oğuz boylarını bölgeye yerleştirir. Alparslan’ın seferi ile 1064 yılında Azerbaycan kesin biçimde Selçuklular’ın eline geçer ve Büyük Selçuklu Devleti’nin bir eyaleti olur. XII.-XIV. yüzyıllar arasında sırasıyla Moğolların, Harezmşahların ve Timurluların hâkimiyetine girer. 1222 yılından itibaren bölgeyi ele geçiren Moğolların hâkimiyeti Timur’un ölümüyle son bulur. Sonra sırasıyla Karakoyunlular ve Akkoyunlular’ın, Safevîlerin idaresine geçer. Rusların Azerbaycan’ı ilk işgali 1722 yılında Nâdir Şâh zamanında olmuştur. Afşar Türklerinden olan Nâdir Şâh, 1735’te Kuzey ve Güney Azerbaycan’da İran hâkimiyetini kurmuştur. Azerbaycan, 1828 Türkmençay Anlaşması’yla Aras nehri sınır olmak üzere, Kuzey ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılmıştır. Doksan yıllık Rus hâkimiyetinden sonra 28 Mayıs 1918’de Mehmed Emin Resulzâde’nin önderliğinde Kuzey Azerbaycan’da demokratik bir cumhuriyet kurulmuştur. Ardından Osmanlı İmparatorluğu bu devleti tanımış ve toprak güvenliğini koruma altına almıştır. 27 Nisan 1920’de Bolşevik Ordusu Azerbaycan’a girer ve 1 Mayıs’ta Bakü’yü ele geçirir. 6 Temmuz 1923’te ise Azerbaycan SSC adıyla SSCB’ye dâhil edilir. 5 Aralık 1936’da topraklarının bir kısmı Ermenilere bir kısmı da Gürcülere verildi. Böylece Kafkasya’da kalan Azerbaycan toprakları üzerinde Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan olmak üzere Rusya’ya bağlı üç cumhuriyet kuruldu. 30 Eylül 1991’de SSCB’nin çöküşüyle bağımsızlığını yeniden ilan eden Azerbaycan’ı, diğer Türk devletleri takip etti. 1992 ortalarında yapılan seçimleri kazanan Halk Cephesi lideri Ebulfeyz Elçibey devlet başkanı oldu.
Coğrafya: 86.600 km2’lik toprak bütünlüğü ve yaklaşık 14 milyon nufüsu olan Azerbaycan’ın, Kuzeyinde Gürcistan ile Rusya Federasyonu’na bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti, güneyinde İran İslam Cumhuriyeti, batısında Ermenistan ve Türkiye Cumhuriyeti, doğusunda ise Hazar Denizi yer almaktadır. Sınırların uzunluğu 3.600 km’dir. Azerbaycan 657 metre deniz seviyesinden yüksektir ve topraklarının %50’si dağlık alanlardır. Dağlık alanlar Büyük Kafkasya, Küçük Kafkasya ve Talış dağlarından meydana gelmektedir. Tufandağı 4.489 metre yüksektir; en büyük gölü 17 km2 ile Hacıkabul gölüdür. Azerbaycan’ın 1.364 km’lik en uzun nehri (Kura) Kür Nehri, Hazar denizine dökülür. Topraklarının kuzeyi yer yer 3.000 metreyi aşan Kafkas Dağları ile kaplıdır. Bu dağlar aynı zamanda ülkenin kuzey sınırını meydana getirir. Dünyanın en büyük gölü olan Hazar Denizi’nin (yüzölçümü 400.000 km², derinliği 1.025 m.) bir bölümü Azerbaycan sınırları içindedir.
Ekonomi: Topraklarının % 7’si tarıma elverişli olan Azerbaycan’ın ekonomisi petrole dayalıdır. Dünyanın belli başlı petrol üreticisi ülkeler arasında yer alır. Petrol kuyularının büyük kısmı Apşeron Yarımadası’nda toplanmıştır. Petrolden sonra en önemli gelir kaynağı doğal gazdır. Dışarıya ihraç ettiği en önemli ürünlerden biri de petrol arama ve çıkartma makinalarıdır. Termik santrallerden elde ettiği elektriğin bir kısmını satar. Önemli sanayi merkezleri Hazar Denizi kıyısındaki Apşeron’da toplanmıştır. Dünyaca meşhur ve Rus havyarı olarak ün kazanmış olan mersin balığı havyarı sadece Azerbaycan’da üretilir.
Yönetim ve Siyaset: Azerbaycan Cumhuriyeti 12 Kаsım 1995 tarihinde referandum yoluyla kabul edilmiş olan Anayasa ile idare edilmektedir. Anayasa’ya göre; Azerbaycan Devleti demokratik, laik ve üniter ve başkanlık tipi bir cumhuriyettir. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı Mehmet Emin Resulzâde (d.1884) Azerbaycan’ın bağımsızlığı için mücadele vermiş bir düşünür, siyaset adamı ve yazardır. 28 Mayıs 1917’de Azerbaycan Cumhuriyeti kuruldu ve ilk cumhurbaşkanı oldu. Cumhuriyet iki yıl yaşadı. Kızıl Ordu Azerbaycan’ı işgal edince Resulzâde önce Almanya’ya gitti. İşgale karşı direnişi örgütledi. İkinci Dünya Savaşı sonunda Almanya teslim olunca Türkiye’ye geldi, Ankara’ya yerleşti. 6 mart 1955’de vefat etti. 1918-1920 arasında 2 yıl bağımsız kalan Azerbaycan, 70 yıllık Sovyet döneminin ardından 30 Ağustos 1991 yılından beri yeniden bağımsızlığını kazanır. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını ilan etmesinin ardından dönemin Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev başkanlığındaki ilk anayasası 12 Kasım 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, 30 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti’ni 9 Kasım 1991’de tanıyan ilk devlet olmuştur. Cumhuriyetle ve başkanlık sistemi ile yönetilen Azerbaycan’ın cumhurbaşkanı; 1993-2003 yılları arasında cumhurbaşkanı olarak görev yapan Haydar Aliyev’in (Ö. 12.12.2003) oğlu İlham Aliyev’dir ve 15 Ekim 2003 yılından günümüze bu görevi sürdürmektedir.
Kültür-Eğitim: Azerbaycan da müzik önemli bir yer tutmaktadır. Azeri müziği konularını genelde günlük yaşamdan ve sosyal durumlardan edinmektedir. Azeri müziklerinde tar, kemençe, ut, bağlama, balaban, zurna, kaval, nağara, tütek gibi çalgılar kullanılmaktadır. Kafkas ülkesi olması nedeni ile geleneksel oyunlarını ve kıyafetlerini Kafkas dansları oluşturmaktadır. Azerbaycan’da birbirinden farklı geleneksel oyunlar yer almakla birlikte en çok kızlı erkekli oynanan Kafkas oyunu ön plana çıkmaktadır. Kafkas oyunlarında kadınlar asalet ve haysiyet sembolüdür. Azerbaycan 2011 yılında düzenlenen Eurovision şarkı yarışmasında birincilik elde etmiştir. Azerbaycanda eğitimin diğer Türk devlet ve topluluklarına karşı çok ileri olduğu görülür. Azerbaycan’da 6.500 kültür tesisi, 4.605 kütüphane, 125 müze, 125 müzik okulu, 43 halk tiyatro salonu, 3.680 kültür evi bulunmaktadır. Bakü Modern Sanat Müzesi (açılışı 20.03.2009) Azerbaycan’daki ilk modern sanat müzesidir.
Dinî inanç: Azerbaycan’da halkın %94’ü Müslümandır (çoğunluğu Şiidir). Rusya’nın esaretinden kurtulan Azerbaycan’da kapatılan camiler 1990 senesinden sonra hızla ibadete açık hale getirildi. Bakü’de dört yıllık bir İslam Akademisi kuruldu. Azerbaycan kültürü Arapça’ya yapılan tercümeler aracılığıyla Yunan felsefesi ve filozoflarını tanıdı. Mahmûd-ı Şebüsterî gibi büyük bir sûfî, Nizâmî-i Gencevî ve Hâkanî gibi şairler, ünlü matematik ve astronomi âlimi Nasîrüddîn-i Tûsî ve Câmiu’t-tevârî sahibi Tebrizli tarihçi Reşîdüddin Fazlullah hep bu bölgede yetişmişlerdir. XV. yüzyılda Bakülü coğrafyacı Abdürreşid ile Ahlâk-ı Celâlî sahibi filozof ve tarihçi Celâleddin ed-Devvânî yine burada yaşamıştır.
Azerbaycan anayasasına göre 6-18 yaş arasındaki her vatandaş okula gitmek zorundadır. Azerbaycan’da 27’si devlet, 16’sı özel ve 7’si Özel statüdeki yüksek öğretim kurumları olmak üzere toplamda 50 üniversite bulunmaktadır. Çok sayıda yabancı öğrenci bulunmaktadır. 25 Aralık 1991 tarihinde Kril alfabesinin yerine Latin alfabesini kabul eden Azerbaycan 1995 yılında Latin alfabesinin uygulamasına geçmiştir. Bugün ayrı yazı dilleri olan Türkiye Türkçesinin ve Azerbaycan Türkçesinin temeli Eski Oğuz Türkçesine dayanmaktadır. Azerbaycan’ın resmi dili Azeri Türkçesidir. Ülkede 1920’lere kadar Arap alfabesi kullanılmış, 1929 yılında Latin alfabesine geçilmiştir. Ancak, 1939 yılında zorunlu olarak Kiril alfabesine geçilmiştir. 1992 yılında Türkçeden örnek alınarak yeni bir Latin alfabesi oluşturulmuştur.
Apşeron Yarımadası, Azerbaycan Cumhuriyeti’ni Kafkas’ların göz bebeği yapan özelliğinden biri de Hazar Denizi kıyısındaki Apşeron yarımadasıdır. Uygun iklimi, doğal koşulları, ılık ve berrak denizi, ince kumlu plajları ayrı güzelliktedir. Apşeron yarımadasında bulunan ve tedavi amaçlı kullanılan çamuru ve şifalı suları, başkent Bakü’de bulunan Eski Şehir, tarihi hamamları, dini yapıları, Kız Kalesi, Şirvanşahlar Sarayı ve Minyatür Kitap Müzesi, Çeşme Meydanı, Kız Kulesi, Haydar Aliyev Sarayı ve Kültür Merkezi, Baku Crystall Hall, Devlet Opera ve Balesi gibi görülmesi gereken yerlerdir.
- Karabağ Savaşı: Eylül 2020’de Azerbaycan, Ermeni güçlerinin Azerbaycan sivil yerleşim birimlerine ateş açması üzerine Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in “Demir Yumruk” diye nitelendirdiği karşı saldırı operasyonunu başlattı. Azerbaycan toprakları yaklaşık 30 yıldır işgal altındaydı. Ermenistan, Sovyetler’in dağılma sürecinde Azerbaycan’a karşı toprak iddialarında bulunmuş, 1990’lı yılların başlarında ise saldırıya geçerek Karabağ ve etrafındaki 7 ili işgal etmişti. İşgal sonucu yaklaşık 1 milyon Azerbaycanlı topraklarını terk etmek zorunda kalmıştı. Ermenistan’ın işgal ettiği topraklardan “derhal ve kayıtsız şartsız çıkması” talep edilen Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi kararları (her nedense!) uygulanmıyordu. Ağustos ve Eylül 2020’de Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) ile ortak tatbikatlar hayata geçirildi. Azerbaycanlıların “Vatan Muharebesi” dediği 2. Karabağ Savaşı, 44 gün sürdü ve 10 Kasım 2020’de Ermenistan, yenilgisini kabul eden bildiriye imza atınca sona erdi. Azerbaycan ordusu, 44 günde 5 şehir, 4 kasaba ve 286 köyü işgalden kurtardı, imzalanan bildiri gereği Ermenistan ordusu Kelbecer, Laçın ve Ağdam illerini terk etmek zorunda kaldı. 2. Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan ordusu 2 bin 908 şehit verdi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev operasyonun başladığı 27 Eylül’ü “Şehitleri Anma Günü” ilan etti. Tarihi bir dönüm noktası ile 1920’li yıllarda Sovyetler birliği tarafından Ermenistan’a bağlanan türk toprağı Zengezur, Ermenistan başbakanı Paşinyan’ın imzası ile yeniden Azerbaycan’a iade edildi. Yıllar önce Zengezur’un Ermenistan’a verilmesi ile Azerbaycan Nahçıvan’la kara bağlantısını kaybetmişti. İşgal altındaki toprakları 44 günlük savaşın ardından Karabağ zaferi ile kurtaran Azebaycan, Rusya ve Ermenistan’la üçlü bildiri imzalmıştır. Nahçıvan ile Azerbaycan arasındaki 43 kilometrelik mesafe Zengezur koridoru olarak adlandırılıyor. Zengezur koridoru İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Türkiye sınırları arasında bulunuyor. Kara ve demir yolu ulaşım ağını kapsayan bu koridor ile bölge ülkeleri arasında kesintisiz ulaşım sağalanabilecek. Dolayısıyla Türk dünyasıyla iş birliği ve ticaret hacmi artacak, Orta Asya’ya kesintisiz ulaşım sağlanacak, bölgesel barışı ve iş birliği ortamını güçlendirecek, tarihi ipek yolunun canlanmasına katkı sağlayacaktır. Zengezur koridorunun doğu kısmındaki bölge, Ermenistan tarafından 44 yıldır işgal altındaydı. Azerbaycan’ın işgalden kurtardığı topraklarda, Fuzuli Havalimanı’nın ardından şimdi de bölgedeki ikinci havalimanı olacak olan Zengilan Havalimanı’nın açılışı yapıldı (Ekim 2022). Diğer taraftan Türkiye ve Azerbaycan’ın, Kars’ı Nahçıvan’a bağlayacak demir yolu hattı projesi de bulunuyor. Bu projelerin tümü gerçekleştirildiğinde Türkiye ile Azerbaycan arasında yeni ulaşım bağlantısı sağlanacak. Aynı zamanda Türkiye ile Rusya arasında Azerbaycan üzerinden kesintisiz kara ve demir yolu iletişimi sağlanmış olacak. 26 Ekim 2021’de temelinin atıldığı, Türk dünyasını birleştirecek Zengezur Koridoru’nun bir kısmı olan Horadiz-Cebrail-Zengilan-Ağbend karayolunda inşaat çalışmaları devam ediyor ve 2024’de tamamlanması planlanmış. Selam olsun kardeş ve muzaffer Azerbaycan halkına.
Faydalanılan kaynaklar: Murteza Hasanoğlu, Azerbaycan Cumhuriyeti; Feyza Tokat, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi; Anadolu Ajansı; Türk Silahlı Kuvvetleri; Karabakh.az.
